گروه نرم افزاری آسمان

بخشش



بخشش قرآن کریم در آیهي دویست و شصت و یکم سورهي بقره تشبیه جالبی در مورد بخشش در راه خدا و هفتصد برابر شدن
آن بیان میکند و میفرماید: 261 . مَثَلُ الَّذِینَ یُنفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ کَمَثَلِ حَبَّۀٍ أَنْبَتَتْ سَبْعَ سَنَابِلَ فِی کُلِّ سُنْبُلَۀٍ مِاْئَۀُ حَبَّۀٍ وَاللّهُ
یُ َ ض اعِفُ لِمَن یَشَ اءُ وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ مثال کسانی که اموالشان را در راه خدا مصرف میکنند، همانند مثال دانهاي است که هفت
خوشه برویاند؛ که در هر خوشهاي، صد دانه باشد؛ و خدا [آن را] براي هر کس بخواهد دو [یا چند] برابر میکند؛ و خدا
گشایشگري داناست. نکتهها و اشارهها: 1. یکی از راههاي آموزش و تربیت انسانها، استفاده از تشبیه و تمثیل است و قرآن کریم
بارها از این شیوهي آموزشی براي بیان بهتر مطالب استفاده کرده است و در آیهي فوق نیز براي بیان عظمت انفاق و پاداش آن و
تأثیر آن در رشد انفاق کننده، آن را به دانهاي تشبیه میکند که در زمین کشت میکنند و هفت خوشه میرویاند که بر هر خوشه
صد دانه است. آري، هر چه در راه خدا بخشیده شود، هفتصد برابر میشود. 2. منظور از انفاق در این آیه، مصرف اموال در راه
جهاد یا بخشش به مردم و انجام کارهاي نیک است و شامل هر مصرف نیکی میشود. و در روایات نیز به عمومیّت معناي آیه اشاره
3. افراد انفاق کننده به دانه تشبیه شدهاند، در حالی که باید انفاق آنها به دانه ص: 293 «1» . شده است
تشبیه شود، نه خود آنان. این مطلب اشاره به آن است که عمل هر انسان پرتوي از وجود اوست و هر قدر عمل توسعه پیدا کند، در
حقیقت وجود انسان توسعه یافته است؛ یعنی انفاق کنندگان و نیکوکاران همچون بذرهاي پرثمري هستند که به هر طرف ریشه و
شاخه میگسترانند و همه جا را زیر بال و پر خویش میگیرند. 4. تشبیه به هفتصد دانه یک تشبیه واقعی است نه فرضی؛ چرا که در
و پاداش انفاق در راه خدا نیز واقعی «1» ؛ برخی مناطق، گندمهایی رشد میکند که از هر بوتهاش بیش از هزار دانه گندم میروید
است؛ یعنی خدا به اموالی که در راه او بخشش میشود هفتصد برابر برکت و پاداش میدهد. 5. آیهي فوق اشاره میکند که انفاق
بنابراین، بخششی که براي ریاکاري و بدون نیت خالص باشد ارزش ندارد و «2» ؛ زمانی ارزشمند است که در راه خدا و مستمر باشد
بخشش مقطعی نیز ارزش کمتري دارد. 6. امروزه برخی مردم در کمال فقر و تهیدستی به سرمیبرند و عدهاي دیگر که ثروتمندند
باز هم به انباشت اموال مشغولاند. این فاصلهي طبقاتی روز به روز بیشتر میشود و با اینکه دانشمندان و مکتبهاي اقتصادي
جهان همواره به فکر چارهاند امّا هنوز این مشکل حل نشده است. یکی از اهداف اسلام، رفع اختلافات غیرعادلانهي اجتماعی است
و ص: 294 وجوب مالیاتهاي اسلامی، مثل زکات و خمس و تشویق به انفاق، وقف و قرض الحسنه در
همین راستاست؛ بنابراین آیهي فوق دستوري نجاتبخش براي بشریت امروز است. اگر با خود نیکی، نیک میباش چو خواهی
کشت، تخم نیک پاش که تا از هر یکی هفتصد بروید اگر بد کاشتی هم بد بروید 7. در جملهي آخر آیه اشاره به وسعت علم و
قدرت پروردگار و آگاهی او از همه چیز شده است، تا انفاق کنندگان بدانند که او، هم از عمل و نیّات آنها آگاه است و هم قادر
است همه گونه برکت به آنها بدهد. آموزهها و پیامها: 1. بخشش در راه خدا موجب رشد و بالندگی فوق العادهي شماست. 2. اگر
میخواهید هفتصد برابر برکت و پاداش بیابید، در راه خدا بخشش نمایید. 3. براي بیان مطالب تربیتی از مثال استفاده کنید. 4. به
بخششهاي خود رنگ الهی بزنید تا ارزشمند شوند. *** قرآن کریم در آیهي دویست و شصت و دوّم سورهي بقره بار دیگر با
مطرح کردن مسألهي انفاق و شرط قبولی آن میفرماید: 262 . الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمْ فِی سَبِیلِ اللّهِ ثُمَّ لَا یُتْبِعُونَ مَا أَنْفَقُوا مَنّاً وَلَا أَذيً
صفحه 91 از 119
لَهُمْ أَجْرُهُمْ عِنْدَ رَبِّهِمْ وَلَا خَوْفٌ عَلَیْهِم وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ کسانی که اموالشان را در راه خدا مصرف میکنند، سپس در پی آنچه هزینه
کردهاند، منّتی و آزاري روا نمیدارند، براي آنان پاداششان، نزد پروردگارشان (محفوظ) است؛ و هیچ ترسی بر آنان نیست و نه
آنان ص: 295 اندوهگین میشوند. نکتهها و اشارهها: 1. قرآن کریم در واقع سرمایهي زندگی انسان را
منحصر به سرمایههاي مادي نمیداند و سرمایههاي روانی و اجتماعی را نیز به حساب میآورد. کسی که چیزي به دیگري میدهد و
منّتی بر او میگذارد و یا با آزار دلش را میشکند، در حقیقت چیزي به او نداده است؛ چرا که اگر سرمایهاي به او داده سرمایهاي
هم از او گرفته است. پس میتوان گفت که چنین انفاق کنندگانی در بسیاري از موارد بدهکارند، نه طلبکار؛ زیرا آبروي انسان به
سپس) آمده است که معمولًا ) « ثمّ » و اذیّت کردن در آیهي فوق با واژهي «1» مراتب برتر و بالاتر از ثروت است. 2. منّت گذاردن
براي فاصلهي بین دو حادثه است. این مطلب اشاره دارد که منظور قرآن تنها آن نیست که پرداخت انفاق، مؤدبانه، محترمانه و خالی
از منّت باشد، بلکه در زمانهاي بعد نیز نباید با یادآوري آن، منّتی گذارده شود؛ و این نهایت دقّت قرآن را در خدمات خالص
انسانی میرساند. 3. استفاده از تعبیر پروردگارشان (ربّهم) گویا اشاره به این است که خدا انفاق کنندگان را پرورش میدهد و بر
آن میافزاید. در این آیه به انفاق کنندگان اطمینان میدهد که پاداش آنها نزد پروردگارشان محفوظ است، تا با اطمینان خاطر
بیشتري گام بردارند؛ زیرا چیزي که نزد خداست، نابودي و نقصان ندارد. 4. با منّت اثر انفاق از بین میرود؛ زیرا هدف از انفاق،
پاکی روح از بُخل ص: 296 است، ولی نتیجهي منّت گذاردن، آلوده شدن روح است؛ پس شرط قبول
شدن انفاق و بخشش آن است که منّت و آزار در پی نداشته باشد. در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله حکایت شده: خدا
5. از آیهي فوق استفاده میشود که شروع نیکوکاري کافی نیست، بلکه پایان نیکو هم شرط «1» . با منّت گذاران، سخن نمیگوید
است. گاهی انسان کار نیکویی را شروع میکند، امّا با منّت یا اذیّت، ارزش آن کار را از بین میبرد. 6. بخششهاي خالصانه دو
پیامد مثبت دارند: اول پاداش الهی؛ و دوم آرامش روانی که حاصل غمزدایی و امنیت است. بخشش خالصانه روح انسان را پاك و
آرام و دلش را شاد میکند، چرا که دلهاي مردم را شاد کرده است؛ و انسان را از عذاب الهی ایمن میسازد، زیرا بخشش زمینهي
عفو و نزول رحمت الهی را فراهم میکند. 7. منت و اذیت، حاصل نوعی احساس کهتري (حقارت و خود کم بینی) است که از
یک دغدغهي درونی سرچشمه میگیرد که ناشی از ناراحتی و یا ترس است. در این آیه به این عناصر توجه شده است و بین
بخشش خالصانه با نبود ترس و ناراحتی و رفع منت و اذیت ارتباط برقرار شده است. (آ) آموزهها و پیامها: 1. پاداش بخششهاي
خود را با منتگذاري و آزار رسانی تباه نسازید. 2. بخششهاي خالصانهي شما، بهداشت روانیتان را تأمین میکند و براي شما
آرامش و امنیت به ارمغان میآورد. 3. نیکوکاري خود را براي خدا خوب شروع کنید و خوب ادامه دهید و بدون منتگذاري و
آزاررسانی ادامه یابد. 4. اگر میخواهید بخششهاي شما تأثیر مثبت داشته باشند، رنگ الهی ص: 297
به آن بزنید و از منتگذاري و آزاررسانی دوري کنید. *** قرآن کریم در آیهي دویست و شصت و سوّم سورهي بقره منطق اسلام
را در مورد ارزشهاي اجتماعی روشن میسازد و میفرماید: 263 . قَوْلٌ مَعْرُوفٌ وَمَغْفِرَةٌ خَیْرٌ مِن صَدَقَۀٍ یَتْبَعُهَا أَذيً وَاللّهُ غَنِیٌّ حَلِیمٌ
گفتاري پسندیده و گذشت، بهتر است از بخشش خالصانهاي که آزاري به دنبال آن باشد، و خدا، توانگري بردبار است. نکتهها و
به معناي هرگونه سخن نیک، دلداري، دلجویی و راهنمایی است؛ پس مفهوم وسیعی « گفتار شایسته و پسندیده » اشارهها: 1. تعبیر
در برابر خشونت حاجتمندان و یا به معناي پوشاندن و پنهان کردن اسرار « عفو و گذشت » یا به معناي « مغفرت » دارد. 2. واژهي
3. این آیه منطق اسلام را در مورد ارزشهاي اجتماعی و حیثیت و آبروي مردم روشن میسازد. این «1» . حاجتمندان آبرومند است
آیه عمل کسانی را نیکوتر شمرده است که در حفظ سرمایههاي اجتماعی افراد میکوشند و با گفتار نیکو به نیازمندان پاسخ
میدهند و اسرار آنها را فاش نمیکنند و از لغزشهاي آنان میگذرند، نه کسانی که به همراه کمک به مردم آزار میرسانند.
خندهرو بودن به از گنج گهر بخشیدن است تا توانی برق بودن، ابر نیسانی مباش 4. در حدیثی از پیامبر اسلام صلی الله علیه و آله
صفحه 92 از 119
حکایت شده: ص: 298 هنگامی که حاجتمندي چیزي میخواهد گفتار او را قطع نکنید تا تمام مقصود
خویش را شرح دهد، سپس با وقار و ادب و ملایمت به او پاسخ بگویید و یا چیزي که در قدرت دارید، در اختیار او بگذارید و به
5. جملههاي کوتاهی که معمولًا در آخر آیات ذکر میشوند و برخی صفات خدا را بیان «1» . طرز شایستهاي او را باز گردانید
توانگر و بردبار)، آمده است که ممکن است ) « غَنی و حَلیم » میکنند، با مضمون همان آیه ارتباط دارند. در آخر این آیه نیز صفات
اشاره به این باشد که در حقیقت فقط خدا غنی و بینیاز از همه چیز است و بشر هر چه ثروتمند باشد باز نیازمند است، پس نباید
ثروت موجب غرور و طغیانگري و بیاعتنایی به فقرا گردد؛ و خدا در برابر ناسپاسی مردم بردبار است، پس افراد باایمان نیز باید
چنین باشند. و نیز ممکن است این دو صفت اشاره به این باشد که خدا از انفاق شما بینیاز است. پس انفاقهاي مالی شما به سود
خود شماست و منّتی بر کسی ندارید و به علاوه، او در برابر آزاررسانی و خشونتهاي شما بردبار است و در جزاي شما عجله
نمیکند تا شاید بیدار شوید و خود را اصلاح کنید. 6. اصل اخلاق است و اخلاق از ثروت و بخششی که همراه با آزار دیگران
باشد بهتر است و حفظ شخصیت افراد مهمتر از تأمین احتیاجات مالی آنهاست. آموزهها و پیامها: 1. بهترین بخشش اخلاق
نیکوست. 2. به جاي بخششهاي مالی نامناسب، برخورد با گذشت و گفتار نیکو داشته باشید. ص: 299
3. اگر بخشش شما با منت همراه است، بهتر است که نبخشید. *** قرآن کریم در آیهي دویست و شصت و چهارم سورهي بقره
مثالی جالب براي بخششهاي ریاکاران بیان میکند و با اشاره به بطلان صدقههاي آنان میفرماید: 264 . یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا لَا تُبْطِلُوا
صَ دَقَاتِکُم بِالْمَنِّ وَالْأَذَي کَ الَّذِي یُنفِقُ مَالَهُ رِئَاءَ النَّاسِ وَلَا یُؤْمِنُ بِاللّهِ وَالْیَوْمِ الْآخِرِ فَمَثَلُهُ کَمَثَلِ صَ فْوَانٍ عَلَیْهِ تُرَابٌ فَأَصَابَهُ وَابِلٌ فَتَرَکَهُ
صَلْداً لَا یَقْدِرُونَ عَلَی شَیْءٍ مِمَّا کَسَ بُوا وَاللّهُ لَا یَهْدِي الْقَوْمَ الْکَافِرِینَ اي کسانی که ایمان آوردهاید! بخششهاي خالصانه خود را با
منّت و آزار، باطل نسازید؛ همانند کسی که ثروتش را براي نمایاندن به مردم، هزینه میکند؛ و به خدا و روز بازپسین، ایمان
نمیآورد؛ بنابراین، مثالِ او همانند مثال سنگ صافی است که بر آن، خاکی (نشسته) باشد؛ و رگباري به آن زند، و آن [سنگ را
سخت و صاف بر جاي نهد. [آنان قادر بر هیچ چیزي از آنچه که بدست آوردهاند، نیستند. (و بهرهاي نمیبرند.) و خدا گروه
کافران را راهنمایی نمیکند. نکتهها و اشارهها: 1. یکی از روشهاي تربیتی، استفاده از مثال است. در این آیه براي نشان دادن حال
قطعه سنگ محکمی را » : کسانی که با ریاکاري و آزاررسانی و منتگذاري انفاق میکنند، مثالی جالب زده شده است. میفرماید
در نظر بگیرید که قشر نازکی از خاك روي آن را پوشانده باشد و بذرهاي مستعدي در این خاك افشانده شوند و در معرض هواي
آزاد و تابش آفتاب قرار گیرند و آنگاه باران پربرکت و درشتی بر آن ببارد. مسلم است که این باران آن قشر نازك خاك را
همراه بذرها ص: 300 میشوید و پراکنده میسازد و سنگ سخت نفوذناپذیر که هیچ گیاهی در آن
نمیروید، با قیافهي خشونت بار خود آشکار میگردد؛ و این به خاطر بدي آب و هوا و بذرها نبوده بلکه محل نامناسب بوده است.
قرآن اعمال ریاکارانه و انفاقهاي آمیخته با منّت و آزار را که از دلهاي سخت سرچشمه میگیرد به قشري خاك تشبیه میکند که
روي سنگ سختی را پوشانده است و هیچگونه بهرهاي از آن نمیتوان برد، بلکه زحمات باغبان و برزگر را بر باد میدهد. 2. تشبیه
بسیار گویاست؛ چرا که ریاکاران، باطن خشن ،« قطعه سنگی که قشر نازکی از خاك روي آن را پوشانده است » اعمال ریاکارانه به
و بیثمر خود را با چهرهاي از خیرخواهی و نیکوکاري میپوشانند و اعمال پوچ و بیریشه انجام میدهند، امّا حوادث زندگی به
،«. انفاقهاي خود را با منّت و آزار باطل نکنید » سرعت این پرده را کنار میزند و باطن آنها را آشکار میسازد. 3. از جملهي
یا نابودي اعمال « احباط » استفاده میشود که پارهاي از اعمال بد، ممکن است نتایج اعمال نیک را از بین ببرد و این همان مسألهي
نکویی گر کنی منّت مَنه زان که باطل شد زمنّت جود و احسان 4. آنچه از انفاق کردن مهمتر است روحیه، عقیده و «1» . نیک است
قصد انفاق کننده است. از این رو انفاق مردمآزاران، منّتگذاران و کافران ریاکار، نه تنها پاداش اخروي ندارد و مورد قبول حق
واقع نمیشود، بلکه در دنیا نیز ثمري نخواهد داشت. و به زودي موجب رسوایی انفاق کننده میشود. 5. چند چیز موجب بطلان
صفحه 93 از 119
بخششها و کارهاي نیک میشود و ترك آنها ص: 301 از شرایط قبولی نیکوکاري است: الف)
منتگذاردن بر کسی که به او چیزي بخشیده شده است. ب) آزار رسانی به کسی که به او چیزي بخشیده شده است. ج) ریاکاري
و کفر به مبدأ و معاد. 6. عمل خود را از شر شیطان و نفس حفظ کنید. انسان تا آخر عمرش هیچگاه از شرّ شیطان و نفس مأمون
نیست. گمان نکند که عملی را که به جا آورده براي خدا و رضاي مخلوق را در آن داخل نکرد، دیگر از شرّ نفس خبیث در آن
محفوظ ماند. اگر مواظبت و مراقبت از آن ننماید، ممکن است نفس او را وادار کند به اظهار آن و گاه شود که اظهار آن را به
آموزهها و پیامها: 1. ایمان، اخلاص «1» . کنایه و اشاره نماید ... انسان باید مثل طبیب و پرستاري مهربان از حال خود مواظبت نماید
و ترك منتگذاري و آزاررسانی از شرایط پذیرش نیکوکاري در درگاه الهی است. 2. براي بیان مطالب تربیتی از مثالهاي جالب
استفاده کنید. 3. کفر مانع هدایت انسان وپذیرش نیکوکاري اوست. 4. اگر میخواهید از بخششهاي خود بهره ببرید، منتگذاري،
آزاررسانی، ریاکاري و کفر را ترك کنید. *** قرآن کریم در آیهي دویست و شصت و پنجم سورهي بقره، مثالی جالب در مورد
265 . وَمَثَلُ الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُمُ رشد انفاق کنندگان در راه خدا بیان میکند و میفرماید: ص: 302
ابْتِغَاءَ مَرْضَاتِ اللّهِ وَتَثْبِیتَاً مِنْ أَنْفُسِهِمْ کَمَثَلِ جَنَّۀٍ بِرَبْوَةٍ أَصَابَهَا وَابِلٌ فَآتَتْ أُکُلَهَا ضِعْفَیْنِ فَإِن لَمْ یُصِبْهَا وَابِلٌ فَطَلٌّ وَاللّهُ بِمَا تَعْمَلُونَ بَصِیرٌ
و مثال کسانی که اموالشان را براي طلب خشنودي خدا، و استواري روحشان، مصرف میکنند، همچون مثال باغی است که بر مکان
بلندي [قرار دارد و] رگباري بر آن زند، و میوههایش را دو چندان دهد. و اگر رگباري بر آن نزند، پس بارانی ریز [به آن میرسد].
که در زمین «1» و خدا به آنچه انجام میدهید، بیناست. نکتهها و اشارهها: 1. مثالی جالب: باغ سرسبز و خرمی را در نظر بگیرید
مرتفع و حاصلخیزي در برابر نسیم و آفتاب قرار گرفته باشد و بارانهاي درشت و نافع بر آن ببارد و هنگامی که باران نمیبارد، در
پرتو ریزش شبنم و بارانهاي ریز، طراوت و لطافت و خرمی باغ همچنان حفظ گردد. چنین باغی بیشتر از باغهاي دیگر میوه
میدهد و محصول آن، دو برابر میشود. کسانی که اموال خود را براي خشنودي خدا و استوار شدن ایمانشان انفاق میکنند، همانند
این باغ هستند که محصولی پربرکت و مفید و پرارزش خواهد داشت؛ و نیز کارهاي خالص همچون مزرعهاي زیبا و پربرکت در
نقاط مرتفع است که از خرابیها و سیل محفوظ است و انسان از ثمرات آن بهرهمند میشود. 2. در این آیه انگیزههاي انفاق صحیح
تفسیر قرآن مهر جلد «. طلب خشنودي خدا و تقویت روح ایمان و ایجاد آرامش در دل و جان » : بیان شده است، که دو چیز است
دوم، ص: 303 بنابراین انفاق کنندگان واقعی کسانی هستند که تنها به خاطر خشنودي خدا و پرورش فضایل انسانی و تثبیت این
صفات در درون جان خود و پایان دادن به اضطراب و ناراحتی که بر اثر احساس مسئولیت در برابر محرومان در وجدان آنها پیدا
« خدا به آنچه انجام میدهید بیناست » : میشود، اقدام به بخشش و امدادرسانی میکنند. 3. جملهي آخر آیهي فوق که میفرماید
هشداري است به همهي نیکوکاران که مراقب باشند، کوچکترین آلودگی در نیّت و طرز کار پیدا نکنند؛ چرا که خدا کاملًا
مراقب اعمال آنهاست. آموزهها و پیامها: 1. اگر هدف شما از نیکوکاري، تحصیل خشنودي خدا و صفات انسانی باشد، کارتان
بارور میشود و برکت مییابد. 2. شما تحت نظر خدا هستید (پس مراقب نیتهاي خود باشید). 3. با استفاده از مثالهاي جالب،
معارف الهی و مطالب تربیتی را به مردم گوشزد کنید. 4. با بخشش، روحیهي ایمان و ایثار را در جان خود تثبیت کنید. *** قرآن
کریم در آیهي دویست و شصت و ششم سورهي بقره با مثالی اندیشهآور فرجام ریاکاران و منّت گذاران را به تصویر میکشد و
میفرماید: 266 . أَیَوَدُّ أَحَ دُکُمْ أَن تَکُونَ لَهُ جَنَّۀٌ مِن نَخِیلٍ وَأَعْنَابٍ تَجْرِي مِن تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ لَهُ فِیهَا مِن کُلِّ الَّثمَرَاتِ وَأَصَابَهُ الْکِبَرُ وَلَهُ
ذُرِّیَّۀٌ ضُ عَفَاءُ فَأَصَابَهَا إِعْ َ ص ارٌ فِیهِ نَارٌ فَاحْتَرَقَتْ کَ ذَلکَ یُبَیِّنُ اللّهُ لَکُمُ الآیَاتِ لَعَلَّکُمْ تَتَفَکَّرُونَ آیا یکی از شما آرزو دارد که باغی از
درختان خرما و انگور داشته باشد که از زیر [درختان آن، نهرها روان است، [و] براي او در آن (باغ)، از همه محصولات وجود
داشته باشد، در حالی که او را پیري رسیده و نسلی ص: 304 (خردسال و) کم توان دارد؛ و گردبادي که
در آن آتش است، به آن (باغ) برخورد کند و شعلهور گردد؟! این چنین خدا نشانهها را براي شما روشن بیان میکند؛ تا [شاید] شما
صفحه 94 از 119
تفکّر کنید. نکتهها و اشارهها: 1. این آیه با مثالی جالب و اندیشهساز آشکار میسازد که چگونه ریاکاري و منّتگذاري و
آزاررسانی به دیگران، انفاق و اعمال صالح انسان را از بین میبرد. میفرماید: منظرهي کسی را مجسم کنید که باغی سرسبز و خرم
با درختان گوناگون، از قبیل خرما و انگور دارد که همواره آب از پاي درختان آن میگذرد و نیاز به آبیاري ندارد، در حالی که
صاحب باغ پیر و سالخورده شده و فرزندان ناتوان و ضعیفی اطراف او را گرفتهاند و تنها راه تأمین زندگی آنان همین باغ است و
ناگهان گردباد سوزانی بر آن میوزد و به کلّی آن را میسوزاند. در این هنگام شخص سالخورده، قواي جوانی را از دست داده و
قدرت احیاي مجدد باغ را ندارد و نمیتواند از راه دیگري زندگی خود را تأمین کند و فرزندان او هم ضعیف و ناتوان هستند. این
شخص چه حالی پیدا میکند و چه حسرت و اندوه مرگباري به او دست میدهد؟ حال کسانی که عمل نیکی انجام میدهند و
سپس با ریاکاري یا منّتگذاري و آزاررسانی آن را از بین میبرند، همانند چنین کسی است که زحمات فراوانی کشیده و به هنگام
صاحب آن باغ پیر و » نیازمندي، نتیجهي کار او به کلّی از میان میرود و جز حسرت و اندوه برایش باقی نمیماند. 2. از جملهي
استفاده میشود که انفاق و بخشش در راه خدا، همچون باغ خرمی ،«. سالخورده باشد و فرزندانی کوچک و ناتوان داشته باشد
است که هم خود انسان از ثمرات آن بهرهمند میشود و هم فرزندان او؛ و ریاکاري و منّتگذاري و آزاررسانی سبب محرومیت
خود ص: 305 انسان و نسل او میشود؛ از نظر اجتماعی نیز نسلهاي آینده در نتایج اعمال نیک
گذشتگان سهیم هستند؛ زیرا محبوبیت و اعتمادي که پدران نیکوکار در افکار عمومی پیدا میکنند، سرمایهي بزرگی براي فرزندان
و « سَمُوم » ممکن است اشاره باشد به گردبادهاي ناشی از بادهاي ،« گردبادي که در آن آتشی باشد » 3. جملهي «1» . آنها خواهد بود
سوزان و خشک کننده و یا گردبادي که از خرمن آتش میگذرد و آتش را همراه خود میآورد و یا گردبادي که به همراه صاعقه
نه کاري که یابند مزدي بر آن نه مالی که بینند نفعی «2» . به نقطهاي اصابت میکند. به هر حال، اشاره به نابودي سریع و مطلق است
در آن زابر ریا برقی افروخته همه کسب اعمالشان سوخته 4. قرآن کریم در آیهي فوق از یک شیوه جالب تربیتی استفاده کرده
است؛ یعنی صحنهي بدي را براي مخاطب مجسم میکند و میگوید آیا دوست داري به جاي قهرمان داستان باشی؟ و بدین ترتیب
به صورت غیرمستقیم شخص را از اقدام به کار بد باز میدارد. 5. این مثالهاي قرآنی ما را به تفکر فرا میخوانند، که ببینیم چگونه
ریاکاري و منتگذاري و آزاررسانی، کارهاي نیک و بخششهاي افراد را از بین میبرند و انسان را در روز نیاز تنها میگذارد. اگر
کسی در این مورد خردورزي کند، از روز نخست کارهاي نیک خود را آلوده نمیسازد و با گناه و خلافکاري، ثواب اعمال خود
را تباه نمیکند. ص: 306 آموزهها و پیامها: 1. کارهاي نیک خود را با آتش بدکاري نسوزانید. 2. در
آیات الهی و مثالهاي قرآنی اندیشه کنید (و درس بیاموزید). 3. کارهاي نیک شما همچون بیمهي بازنشستگی است که در روز
نیاز (رستاخیز) براي شما مفید است. 4. با مثالهاي جالب، حالات بدکاران را به تصویر بکشید تا مردم را به فکر اندازید (و از
خلافکاري بازدارید). 5. پس از انجام کار نیک، در حفظ آن بکوشید. *** قرآن کریم در آیهي دویست و شصت و هفتم سورهي
بقره موارد بخشش را مشخص میکند و میفرماید: 267 . یَا أَیُّهَا الَّذِینَ آمَنُوا أَنْفِقُوا مِن طَیِّبَاتِ مَا کَسَبْتُمْ وَمِمَّا أَخْرَجْنَا لَکُم مِنَ الْأَرْضِ
وَلَا تَیَمَّمُوا الْخَ بِیثَ مِنْهُ تُنْفِقُونَ وَلَسْتُم بِآخِ ذِیهِ إِلَّا أَن تُغْمِضُ وا فِیهِ وَاعْلَمُوا أَنَّ اللّهَ غَنِیٌّ حَمِیدٌ اي کسانی که ایمان آوردهاید! از
[قسمتهاي پاکیزه آنچه به دست آوردهاید، و از آنچه برایتان از زمین بر آوردهایم، [در راه خدا] مصرف کنید، و در حالی که فقط
از آن [در راه خدا] مصرف میکنید، قصد (چیزهاي) پلید را نکنید. و حال آنکه [خود شما] آن را، جز با چشم پوشی، [و بی میلی
نسبت به آن، نمیپذیرید. و بدانید که خدا، توانگري ستوده است. شأن نزول: داستان نزول آیهي فوق از حضرت علی علیه السلام
اینگونه حکایت شده است: برخی افراد به هنگام انفاق، خرماهاي خشک و نامرغوب را با خرماهاي خوب مخلوط میکردند. آیهي
به « طَیّب » نکتهها و اشارهها: 1. واژهي «1» . فوق نازل شد و دستور داد که از این کار پرهیز ص: 307 کنند
معناي پاك و پاکیزه است و همانگونه که به پاکیزگی ظاهري و مادي گفته میشود به پاکیزگی معنوي و باطنی نیز اطلاق
صفحه 95 از 119
میگردد؛ یعنی اموالی که انفاق میکنید، هم خوب و مفید و ارزنده باشد و هم خالی از هر گونه شبهه و آلودگی؛ یعنی پاك و
به دست میآید که همهي منابع و معادن را خدا در اختیار ،« از آنچه از زمین براي شما خارج ساختهایم » حلال باشد. 2. از عبارت
بشر گذاشته است؛ بنابراین نباید از انفاق کردن بخشی از آن در راه خدا مضایقه کرد. 3. انفاق دو سو دارد: یک طرف مستمندان
هستند و طرف دیگر آن خداست، پس اگر براي انفاق، اموال پست و بیارزش انتخاب شود، از سویی توهین به مقام شامخ
پروردگار است که این کار براي رضاي او انجام شده و از سوي دیگر تحقیري است نسبت به نیازمندان. عاشق مخلوق اندر راه
اموال پست را » دوست بگذرد از هر چه کو داراي اوست تو به راه عشق خلاق اي دغل میدهی آنرا که ردّ است و اقلّ؟ 4. عبارت
ممکن است اشاره به این باشد که اگر در لابهلاي اموالی که انسان انفاق میکند، بدون توجه او، چیز نامرغوبی باشد ،«. قصد نکنید
« حمید » 5. واژهي ولی به طور عمدي نباید کالاي نامرغوب را انفاق کرد. ص: 308 «2» ، اشکالی ندارد
باشد؛ یعنی ستایش شایستهي خدایی است که همهي نعمتها را در اختیار انسان گذاشته است. « ستایش شده » ممکن است به معناي
باشد؛ یعنی خدا در عین بینیازي شما را در برابر انفاقهایی که میکنید، ستایش میکند، بنا « ستایش کننده » و ممکن است به معناي
6. آیهي فوق در میان معیار چیزهاي پاك و ناپاك (طیّب و خبیث) به یک معیار «1» . براین بکوشید، از اموال پاکیزه انفاق کنید
وجدانی اشاره میکند؛ یعنی: هر چه را که میپسندي به تو ببخشند، شایستهي انفاق است و آنچه را نمیپسندي، شایستهي انفاق
نیست. آموزهها و پیامها: 1. آنچه را خود دوست ندارید به دیگران نبخشید. 2. از دستاوردهاي حلال و پاك خود و نعمتهاي
خدادادي (همچون معادن و ...) بخشش کنید. 3. پاکی و پاکیزگی و حلال بودن شرط انفاق صحیح است. *** قرآن کریم در
آیهي دویست و شصت و هشتم سورهي بقره به افکار شیطانی و موانع انفاق اشاره میکند و میفرماید: 268 . الشَّیْطَانُ یَعِدُکُمُ الْفَقْرَ
وَیَأْمُرُکُم بِالْفَحْشَاءِ وَاللّهُ یَعِدُکُم مَغْفِرَةً مِنْهُ وَفَضْ لًا وَاللّهُ وَاسِعٌ عَلِیمٌ شیطان، شما را وعده نیازمندي میدهد؛ و به [کارِ] زشت فرمان
میدهد؛ و [لی خدا از جانب خود وعده آمرزش و فزونی به شما میدهد؛ و خدا ص: 309 گشایشگري
به معناي هر موجود شریر و وسوسهگر است؛ بنا براین، همانطور که شامل شخص « شیطان » داناست. نکتهها و اشارهها: 1. واژهي
و شیطانهاي جنّی میشود، شامل برخی انسانهاي پلید و شیطانصفت نیز میشود که با سخنان وسوسهآمیز خود مانع « ابلیس »
نیکوکاري دیگران میشوند. 2. سرچشمهي هر نوع تفکر منفی، بازدارنده و کوتهبینانه، انحراف از فطرت و تسلیم در برابر
وسوسههاي شیطانی است، امّا سرچشمهي هرگونه فکر مثبت، سازنده، محرّك و بلندنظرانه، الهامات الهی و فطرت پاك خدایی
است. از آنجا که وسوسههاي شیطانی برخلاف قوانین آفرینش و سنتهاي الهی است، اثر آن منفی و زیانآور است، امّا فرمانهاي
پروردگار، هماهنگ با آفرینش و فطرت است و نتیجهاش حیات و زندگی سعادت بخش است. 3. در نگاه ظاهري به نظر میآید
که انفاق و بخشش موجب کم شدن ثروت میشود و این همان نظر کوتهبینانهي شیطانی است، ولی با دقّت و دید وسیع متوجه
میشویم که انفاق ضامن بقاي اجتماع، تحکیم عدالت اجتماعی و پیشرفت عمومی است؛ و با پیشرفت اجتماع، افراد آن نیز در رفاه
و آسایش خواهند بود؛ و این همان نظر واقعبینانهي الهی است. قرآن به مسلمانان توجه میدهد که انفاق اگر چه به ظاهر چیزي از
سرمایهي شما کم میکند، در واقع، هم از نظر مادي و هم از نظر معنوي، چیزهایی بر سرمایههاي شما میافزاید. 4. از حضرت علی
علیه السلام حکایت شده که ص: 310 در هنگام سختی و تنگدستی، به وسیلهي انفاق با خدا معامله
وجود دارد. اگر فحشا در اینجا به معناي بُخل باشد، « فحشا و اعمال زشت » با « ترك بخشش و انفاق » 5. نوعی ارتباط بین «1» . کنید
ارتباط آنها اینگونه است که ترك بخشش اموال، آرام آرام صفت بخل را در انسان ایجاد میکند. و اگر فحشا به معناي مطلق گناه
.6 «2» . و اعمال زشت جنسی باشد، ارتباط آنها اینگونه است که سرچشمهي بسیاري از گناهان و بیعفتیها، فقر و تهیدستی است
از امام صادق علیه السلام حکایت شده که در هنگام بخشش، دو چیز از طرف خداست و دو چیز از ناحیهي شیطان است. آنچه از
جانب خداست، یکی آمرزش گناهان و دیگري وسعت و افزونی اموال است؛ و آنچه از طرف شیطان است، یکی وعدهي فقر و
صفحه 96 از 119
7. شیطان در مورد رفع فقر وعده میدهد و انسان را از فقر میترساند تا بخشش ننماید، در حالی «3» . دیگري دستور به زشتیهاست
که او دروغگوست و قدرت انجام دادن وعدهها را ندارد؛ اما خداي راستگو که قدرت گشایشگري دارد به انسان نیکوکار
وعدهي بخشش و افزونی میدهد. 8. جالب آن است که شیطانصفتان نه تنها انسان را به سوي اعمال زشت دعوت میکنند، دستور
زشتکاري نیز میدهند؛ گویا آنان خود را مالک و صاحباختیار انسانها میدانند. 9. مراقب وسوسههاي شیطان باشید. تفسیر قرآن
مهر جلد دوم، ص: 311 ما هم باید به مسائل، یعنی به آن شیطنتهایی که نفس امّارهي انسان میکند، توجه کنیم. آن
ریزهکاريهایی که در انسان ایجاد میکند. چه بسا یک نفر آدم زاهد متقی در طول عمرش، به زهد و تقوا و اینها و اینها معروف
باشد و شیطان یک گوشهاي از دل او را ربوده باشد که همهي این اعمال و این زهد و تقوا، همه و همه فاسد بشوند و چه بسا باشند
آموزهها و پیامها: 1. یأسآفرینی و مانعتراشی و راه نیکوکاري و ترویج بديها از «1» . ... باید خودتان مراقبت خودتان را بکنید
کارهاي شیطانی است. 2. امیدآفرینی و بخشش و گشایشگري از کارهاي الهی است. 3. به الهامات و دستورات شیطانی توجه نکنید
و از فقر نهراسید (و به نیکوکاري و انفاق ادامه دهید) که آمرزش و بخشش الهی در انتظار شماست. 4. فقر و زشتکاري مؤمنان،
آرزوي شیطانصفتان است (پس شما در غنیسازي و سالمسازي اجتماع بکوشید تا جامعهاي الهی بسازید). *** قرآن کریم در
آیهي دویست و شصت و نهم سورهي بقره حکمت و فرزانگی را براي خردمندان معرفی میکند و میفرماید: 269 . یُؤْتِی الْحِکْمَۀَ
مَن یَشَاءُ وَمَن یُؤْتَ الْحِکْمَۀَ فَقَدْ أُوتِیَ خَیْراً کَثِیراً وَمَا یَذَّکَّرُ إِلَّا أُوْلُوا الَألْبَابِ (خدا) به هر کس (شایسته بداند و) بخواهد فرزانگی عطا
کند؛ و به هر کس فرزانگی داده شود، پس بیقین خیري فراوان [به او] داده شده است؛ و جز ص: 312
،« معرفت و شناخت اسرار جهان هستی » و فرزانگی به معناي « حکمت » خردمندان یاد آور نمیشوند. نکتهها و اشارهها: 1. واژهي
آمده است که همگی در یک معناي وسیع « معرفت و شناسایی خدا » و « رسیدن به حق در گفتار و عمل » ،« آگاهی از حقایق قرآن »
2. در حدیثی از امام صادق علیه السلام حکایت شده که حکمت، معرفت و فهم «1» . جمع میشوند « علم و بینش الهی » یعنی نوعی
روشن است که معرفت دین و «2» . عمیق دین است. و در روایتی دیگر فرمودند: حکمت، اطاعت از خدا و شناخت امام است
. شناخت امام از مصادیق حکمت و فرزانگی به شمار میآید؛ همانطور که اطاعت از خدا نتیجهي این معرفت و ثمرهي آن است. 3
آن نیست که حکمت و دانش، بیجهت به کسی داده میشود، بلکه ،«. به هر کس بخواهد فرزانگی میدهد » مقصود از جملهي
ارادهي خدا همه جا آمیخته با حکمت است؛ یعنی هر که را شایسته ببیند به او حکمت میبخشد و از این سرچشمهي زلال
زندگیبخش سیرابش میکند. 4. در تعبیرات این آیه دو نکتهي جالب نهفته است: نخست آنکه نام بخشندهي حکمت، (خدا) را
گویا این تعبیر اشاره میکند که دانش و «. به هر کس حکمت داده شود خیر فراوانی داده شده است » : نمیبرد و فقط میفرماید
حکمت ذاتاً خوب است و از هرجا و از ناحیهي هر کس باشد، تفاوتی در نیکی آن نیست. ص: 313 و
نه خیر مطلق؛ زیرا ،« به هر کس دانش و حکمت داده شود خیر و برکت فراوان داده شده است » : نکتهي دوّم آن است که میفرماید
و دنیا را ،« خیر کثیر » خیر و سعادت مطلق تنها در دانش نیست بلکه دانش یکی از عوامل مهم آن است. 5. قرآن کریم حکمت را
. معرفی میکند؛ پس اگر امکانات مادي دنیا فداي دستیابی به حکمت و دانش و بینش صحیح گردد، ارزش دارد. 6 « متاع قلیل »
قدر زر زرگر «2» . کسانی هستند که ارزش حکمت را میدانند و در حفظ و یادآوري این نعمت تلاش میکنند «1» خردمندان
شناسد قدر گوهر گوهري اگر چه همهي افراد عقل دارند، امّا خردمند و صاحب عقل به کسانی گفته میشود که عقل و خرد خود
را به کار میگیرند و در پرتو این چراغ پر فروغ، راه زندگی را مییابند؛ و حکمت است که به عقل انسان معرفت میبخشد و نور
آن را پرفروغ میکند. از اینرو بین عقل و خردمند و حکمت، پیوندي ناگسستنی وجود دارد. آموزهها و پیامها: 1. اگر نیکی فراوان
میخواهید به دنبال حکمت و فرزانگی باشید. 2. خردمند شوید تا ارزش حکمت را دریابید. 3. زمینهسازي کنید و شایسته گردید تا
خدا به شما فرزانگی دهد. *** قرآن کریم در آیهي دویست و هفتادم سورهي بقره به آگاهی خدا از بخششهاي مردم اشاره
صفحه 97 از 119
270 . وَمَا أَنْفَقْتُم مِن نَفَقَۀٍ أَوْ نَذَرْتُم مِن نَذْرٍ فَإِنَّ اللّهَ میکند و با هشدار به ستمکاران میفرماید: ص: 314
یَعْلَمُهُ وَمَا لِلظَّالِمِینَ مِنْ أَنْصَارٍ و آنچه از هزینه (و صدقه) که [در راه خدا] مصرف میکنید یا هر نذري را که پیمان بستهاید، پس در
حقیقت خدا آن را میداند. و هیچ یاوري براي براي ستمکاران نیست. نکتهها و اشارهها: 1. آنچه در راه خدا میبخشید، واجب یا
غیر واجب، کم یا زیاد، از راه حلال تهیه شده باشد یا حرام، با اخلاص در راه خدا انفاق شود یا با ریاکاري، توأم با منّت و آزار
باشد یا بدون آن، از اموالی باشد که خدا دستور به انفاق آنها داده یا انسان با نذر بر خود واجب کرده است، خدا تمام خصوصیات
دوگونه تفسیر شده است که هر ،«. ستمگران یاوري ندارند » آن را میداند و پاداش آن را اعم از خوب یا بد خواهد داد. 2. جملهي
دو اشاره به تناسب جرم و جریمه و پیامدهاي ستمکاري است: نخست آنکه، کسانی که از راه انفاق به تهیدستان کمک میکنند،
این کار برایشان پشتیبان نیرومندي است، امّا افراد بخیل و ثروتاندوز و یا ریاکارانِ مردمآزارِ ستمگر از این پشتیبانی و یاري
محروماند. و دوم آنکه، افراد ریاکار و بخیل و مردمآزار ستمگر در برابر کیفرها و عذابهاي قیامت یار و یاوري ندارند و کسی از
البته مانعی ندارد که هر دو معنا مقصود آیه باشد. 3. روش تربیتی قرآن آن است که معمولًا از «1» . آنها حمایت و شفاعت نمیکند
تشویق و هشدار با هم استفاده میکند. این روش افراد را به نیکوکاري تشویق میکند و از کارهاي بد بازمیدارد. تفسیر قرآن مهر
جلد دوم، ص: 315 در این آیه نیز از همین روش استفاده شده و و با یادآوري علم خدا به اعمال نیک، نیکوکاران را تشویق میکند
و در کنار آن به ستمگران هشدار میدهد. آموزهها و پیامها: 1. کارهاي نیک (و بد) شما تحت نظر خداست (پس در انجام آنها
دقت کنید). 2. ستمکاري موجب تنها ماندن انسان میشود. 3. براي تربیت نیکوکاران از تشویق و هشدار با همدیگر استفاده کنید.
*** قرآن کریم در آیهي دویست و هفتاد و یکم سورهي بقره به شیوهي پرداخت بخششها و نتایج آنها اشاره میکند و میفرماید:
271 . إِن تُبْدُوا الصَّدَقَاتِ فَنِعِمَّا هِیَ وَإِن تُخْفُوهَا وَتُؤْتُوهَا الْفُقَرَاءَ فَهُوَ خَیْرٌ لَکُمْ وَیُکَفِّرُ عَنْکُم مِن سَیِّآتِکُم وَاللّهُ بِمَ ا تَعْمَلُونَ خَبِیرٌ اگر
بخششهاي خالصانهاي را آشکار کنید، پس این [کار]، خوب است؛ و اگر آنها را پنهان سازید و آن را به نیازمندان بدهید، پس
آن براي شما بهتر است؛ و بعضی از بديهاي (گناهان) تان را از شما میزداید (و میبخشد)؛ و خدا به آنچه انجام میدهید، آگاه
اگر انفاق واجب همچون زکات به «1» است. نکتهها و اشارهها: 1. بخشش آشکار و بخشش پنهانی، هر کدام اثر مفیدي دارند
صورت علنی باشد، مردم به کار نیک تشویق ص: 316 میشوند و تهمتها را از انسان دور میکند و
کسی گمان نمیکند که به وظیفهي خود عمل نکرده و بخل ورزیده است؛ و اگر انفاق مستحبی به صورت علنی باشد، نوعی تبلیغ
عملی به کارهاي نیک اجتماعی و حمایت از محرومان است. چنانچه بخششها به صورت مخفیانه و دور از انظار مردم انجام شود،
ریا و خودنمایی در آن کمتر و خلوص آن بیشتر است و هنگام کمک به محرومان آبروي آنان بهتر حفظ میشود. 2. در حدیثی
از امام صادق علیه السلام حکایت شده که زکات واجب را به صورت آشکار از مال خود جدا کنید و به طور آشکار انفاق نمایید،
3. این دو دستور (آشکار کردن و پنهان کردن بخشش) جنبهي عمومی و «1» . امّا بخششهاي مستحب اگر مخفی باشد بهتر است
همگانی ندارد، بلکه بستگی به موارد مختلف دارد. در مواردي که بخشش اثر تشویقی دارد و ضرري به اخلاص نمیزند، بهتر
است علنی باشد. امّا در مواردي که آبروي افراد و یا اخلاص انفاق کننده در خطر است، حفظ آبروي افراد و جلوگیري از ریاکاري
ایجاب میکند که انفاق مخفیانه باشد. 4. در روایتی از پیامبر صلی الله علیه و آله حکایت شده که انفاق نهانی خشم پروردگار را
که این قسمت بستگی «3» ، 5. در این آیه بیان شده که قسمتی از گناهان شما با انفاق پوشیده و بخشوده میشود «2» . فرو مینشاند
به مقدار انفاق و میزان اخلاص افراد دارد؛ پس مفهوم آیه آن نیست که بر اثر هر انفاق کوچکی همهي گناهان تفسیر قرآن مهر
جلد دوم، ص: 317 بخشوده خواهد شد. 6. آنچه در انفاق مؤثر است نیّت پاك و خلوص در عمل است و دانستن و ندانستن مردم
اثري ندارد، مهم علم خداست؛ زیرا اوست که جزاي اعمال انسان را میدهد و از نهان و آشکار آگاه است. 7. در این آیه مورد
مصرف بخششها مشخص شده است، که فقیران هستند. فقیر به کسی گفته میشود که نیازمند است و نمیتواند هزینهي زندگی
صفحه 98 از 119
آموزهها و پیامها: 1. بخشش نیکوست، چه پنهان و چه آشکار. 2. کردار شما تحت نظر «1» . خود را به طور کامل تأمین کند
خداست پس مراقب نیتهاي خود باشید. 3. اگر میخواهید گناهان شما بخشیده شود، پنهانی به نیازمندان ببخشید. *** قرآن
کریم در آیهي دویست و هفتاد و دوّم سورهي بقره به بخشش به فقراي غیر مسلمان اشاره میکند و با بیان آثار مفید بخشش
میفرماید: 272 . لَیْسَ عَلَیْکَ هُدَاهُمْ وَلکِنَّ اللّهَ یَهْدِي مَن یَشَاءُ وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَلأَنْفُسُکُمْ وَمَا تُنْفِقُونَ إلَّاابْتِغَاءَ وَجْهِ اللّهِ وَمَا تُنْفِقُوا
مِنْ خَیْرٍ یُوَفَّ إِلَیْکُمْ وَأَنْتُمْ لَا تُظْلَمُونَ راهنمایی (اجباري) آنان بر تو (لازم) نیست، و لیکن خدا، هر که را (شایسته بداند و) بخواهد،
راهنمایی میکند. و آنچه را از (اموال) نیک [در راه خدا] مصرف میکنید، پس براي خودتان است؛ و [لی جز براي تفسیر قرآن
مهر جلد دوم، ص: 318 طلب ذات خدا، مصرف نکنید. و آنچه از (اموالِ) نیک [در راه خدا] مصرف میکنید، بطور کامل به شما
داده خواهد شد؛ در حالی که شما مورد ستم واقع نمیشوید. شأن نزول: حکایت شده که مسلمانان به تهیدستان غیر مسلمان کمک
به او مراجعه کردند و از او کمک خواستند، « اسماء » مالی نمیکردند، به طوري که مادر و مادربزرگ یکی از زنان مسلمان به نام
ولی او به دلیل بتپرست بودن آنها، از کمک به آنها خودداري کرد و فرصت خواست که از پیامبر صلی الله علیه و آله اجازه
بگیرد؛ سپس نزد پیامبر صلی الله علیه و آله آمد و اجازه خواست. آیهي فوق نازل شد و به مسلمانان اجازه داد که در مواقع لزوم به
نکتهها و اشارهها: 1. همانگونه که نعمتهاي خدا در این جهان شامل همهي انسانها میشود، «1» . فقراي غیرمسلمان بخشش کنند
مؤمنان هم باید در هنگام بخششهاي مستحبی رعایت حال غیرمسلمانان را بکنند، تا آنان با روح انساندوستی مسلمانان آشنا شوند
و بدانند که اسلام مکتب انساندوستی است و فقر و محرومیت را حتی براي غیرمسلمانان نمیپسندد. 2. کمک مالی به غیر مسلمانان
در صورتی صحیح است که موجب تقویت کفر و نقشههاي شوم دشمنان نگردد. 3. هدایت اقسامی دارد: الف) هدایت تکوینی؛
یعنی خدا همهي عوامل پیشرفت را به موجودات جهان میدهد و آنها را به سوي تکامل میبرد، که هدایت مخصوص تفسیر قرآن
ب) هدایت تشریعی؛ یعنی راهنمایی افراد از طریق تعلیم و تربیت که وظیفهي پیامبران، امامان «1» . مهر جلد دوم، ص: 319 خداست
ج) هدایت به معناي توفیق یا فراهم ساختن وسایل لازم، مثل مدرسه، مسجد و کتاب، که این مورد وظیفهي «2» . و افراد شایسته است
د) هدایت به سوي نعمت و پاداش، که نتیجهي اعمال افراد شایسته در «3» . حکومتهاي الهی پیامبران و امامان و صالحان است
آیهي مورد بحث به پامبر صلی الله علیه و آله میفرماید: تو مجبور به «4» . سراي دیگر است. این مورد هم مخصوص خداست
هدایت آنها نیستی. مقصود قسم دوّم و سوّم هدایت نیست؛ یعنی مراد آن نیست که پیامبر صلی الله علیه و آله موظف به ارشاد مردم
نباشد، بلکه منظور آن است که پیامبر صلی الله علیه و آله موظف نیست آنها را تحت فشار قرار دهد و بر هدایت اجبار کند؛ پس
آن است که ،«. خدا هر که را بخواهد هدایت میکند » مقصود نفی هدایت اجباري است، نه هدایت اختیاري. 4. مقصود از جملهي
افرادي را که زمینههاي هدایت خود را فراهم، و شایستگی براي هدایت پیدا میکنند از آن بهرهمند میگرداند؛ پس هدایت
پروردگار بدون حساب و حکمت نیست. 5. سود بخششهاي شما به خودتان باز میگردد. بخشی از این سود تفسیر قرآن مهر جلد
دوم، ص: 320 همان پاداش و نتایج اخروي است و بخشی دیگر مربوط به دنیاست که از نظر معنوي، روح گذشت و فداکاري و
نوعدوستی در فرد بخشنده پرورش مییابد و فاصلهي طبقاتی را کم و از انفجارهاي خطرناك اجتماعی جلوگیري میکند. پس
به « وجه » بخشش، از نظر اهمیت اجتماعی، سلامت اقتصادي و جهات مختلف مادي و معنوي به سود انفاق کننده است. 6. واژهي
ذات ) « وَجْهُ اللّه » معناي صورت است که شریفترین قسمت ظاهري بدن است و در اینجا به معناي ذات است؛ به همین دلیل واژهي
«1» . خدا) شرافت و اهمیت را میرساند و در مورد خدا به صورت کنایه به کار میرود، چرا که خدا جسم نیست و صورت ندارد
تأکید بیشتري دارد؛ یعنی حتماً انفاق براي خدا « براي خدا » از تعبیر ،« براي ذات خدا » این آیه نوعی تأکید را در بردارد؛ زیرا تعبیر
دلیل دیگري بر ،«. تمام آنچه انفاق میکنید به طور کامل به خودتان بازگردانده میشود » : باشد. 7. جملهي آخر آیه که میفرماید
تجسّم اعمال در قیامت است، یعنی خود اعمال در قیامت مجسّم میشود و به سوي انسان بازمیگردد. 8. انفاق و بخشش در راه خدا
صفحه 99 از 119
مخصوص ثروت نیست، بلکه انسان میتواند از نظر علم، آبرو و هر نعمتی که خدا به او داده است به محرومان کمک کند. آموزهها
و پیامها: 1. مردم را مجبور به هدایت نکنید. 2. هدایت افراد بستگی به (زمینهسازي خودشان و) ارادهي خدا دارد. 3. هر چه در راه
خدا ببخشید، به سود خود شماست. 4. بخششهاي شما رنگ الهی داشته باشد (تا نتیجهي مثبت بگیرید). تفسیر قرآن مهر جلد دوم،
5. خدا کارفرماي عادلی است وپاداش شما را به صورت کامل میدهد. *** قرآن کریم در آیهي دویست و هفتاد و سوّم ص: 321
سورهي بقره به یکی از بهترین موارد انفاق، یعنی بینوایان آبرومند اشاره میکند و میفرماید: 273 . لِلْفُقَرَاءِ الَّذِینَ أُحْصِرُوا فِی سَبِیلِ
اللّهِ لَا یَسْتَطِیعُونَ ضَ رْباً فِی الْأَرْضِ یَحْسَ بُهُمُ الْجَاهِلُ أَغْنِیَاءَ مِنَ التَّعَفُّفِ تَعْرِفُهُم بِسِیَماهُمْ لَا یَسْأَلُونَ النَّاسَ إِلْحَافاً وَمَا تُنْفِقُوا مِنْ خَیْرٍ فَإِنَّ
اللّهَ بِهِ عَلِیمٌ (بخشش شما) براي نیازمندانی است که در راه خدا، در تنگنا قرار گرفتهاند؛ در حالی که نمیتوانند [براي تأمین هزینه
زندگی در زمین سفر کنند. [و] از [شدّتِ خویشتن داري، (افراد) ناآگاه، آنان را توانگران میپندارند؛ [امّا] آنان را از سیمایشان
میشناسی، که مصرّانه درخواستی از مردم نمیکنند، و آنچه را از (اموالِ) نیک [در راه خدا] مصرف کنید، پس در حقیقت خدا به
نازل شده است. آنان مسلمانانی بودند که از مکه و « صُ فّه » آن داناست. شأن نزول: حکایت شده که این آیه دربارهي اصحاب
اطراف مدینه گرد آمده و همیشه آمادهي جهاد در راه خدا بودند، امّا در مدینه خانه و خویشاوند نداشتند. از این جهت در مسجد
پیامبر صلی الله علیه و آله مسکن گزیده بودند، ولی چون اقامت آنها در مسجد با شئون مسجد سازگار نبود، دستور داده شد به
هنوز به صورتی تاریخی در مسجد « صُ فّه » سکوي بزرگ و وسیعی) که در بیرون مسجد قرار داشت، منتقل شوند. محل ) « صُ فّه »
پیامبر صلی الله علیه و آله حفظ شده است و در پشت سر ضریح مقدس پیامبر صلی الله علیه و آله قرار دارد. آیهي فوق در مورد این
افراد فقیر آبرومند نازل شد و به مردم دستور داد ص: 322 که از کمک به این دسته از برادران خود
و مسلمانان نیز چنین کردند. نکتهها و اشارهها: 1. در این آیه به یکی از موارد انفاق و بخشش اشاره شده که «1» ، مضایقه نکنند
داراي اولویت و اهمیت است؛ یعنی نیازمندان آبرومندي که در خدمت اسلام و مسلمانان هستند و خداي متعال آنان را ستایش
نموده و امدادرسانی به آنان را تشویق کرده است. 2. ویژگیهاي بینوایان آبرومند عبارت است از: الف) اشتغال به کارهاي مهمی از
قبیل جهاد و تمرینات رزمی دارند. ب) نمیتوانند براي کسب هزینهي زندگی به شهرها و روستاها مسافرت کنند؛ زیرا کار
مهمتري، همچون جهاد در راه خدا، مانع مسافرت آنهاست. ج) با عفت نفس زندگی میکنند و دست نیاز به سوي مردم دراز
د) در چهرهي آنان «2» . نمیکنند؛ از این رو کسانی که از حال آنها اطلاعی ندارند، گمان میکنند که آنان توانگر و بینیازند
نشانههایی از رنجهاي درونی وجود دارد که براي افرادِ فهمیده آشکار است؛ چرا که فقر و گرسنگی چهرهي آنان را زرد و رنجور
ساخته است. رنگ رخساره خبر میدهد از سرّ درون. ص: 323 ه) هرگز به سان فقراي عادي از مردم
چیزي نمیخواهند؛ یعنی اصولًا از کسی گدایی نمیکنند، چه رسد به اینکه اصرار در درخواست داشته باشند. البته این احتمال نیز
در معناي آیه وجود دارد که چنانچه در حال اضطرار شدید، مجبور به اظهار حال خود شوند، به شکل محترمانهاي درخواست خود
3. هر کس براي رضاي خدا، درخدمت جامعهي اسلامی قرار گرفت، اعم از رزمندگان، «1» . را مطرح میکنند و اصرار نمیکنند
پژوهشگران، معلمان و دانشپژوهان، مردم به آنان کمک نمایند و قبل از آنکه نیاز خود را ابراز کنند، زندگی آنان را تأمین کنند.
4. هرکار نیکی که انجام میدهید خدا از آن اطلاع دارد. این مطلب نوعی تشویق نیکوکاران است و اشاره به آن دارد که
بخششهاي شما تحت نظر خداست و او پاداش شما را خواهد داد. آموزهها و پیامها: 1. در هنگام امدادرسانی، مردان خدا (همچون
رزمندگان و مهاجران فقیر) را در اولویت قرار دهید. 2. در هنگام بخشش به ظاهر افراد نظر نکنید، بلکه نیازمندان واقعی و آبرومند
را بشناسید و به آنها کمک کنید. 3. افرادي که نمیتوانند کار کنند، سزاوار امداد هستند. 4. قبل از آنکه بینوایان آبرومند گدایی
کنند، به آنان بخشش نمایید. *** قرآن کریم در آیهي دویست و هفتاد و چهارم سورهي بقره به انواع بخششها و تأثیر آنها در
بهداشت روانی انسانها اشاره میکند و میفرماید: 274 . الَّذِینَ یُنْفِقُونَ أَمْوَالَهُم بِاللَّیلِ وَالنَّهَارِ سِرّاً وَعَلَانِیَۀً فَلَهُمْ أَجْرُهُمْ عِندَ رَبِّهِمْ وَلَا
صفحه 100 از 119
خَوْفٌ عَلَیْهِمْ وَلَا هُمْ یَحْزَنُونَ کسانی که اموالشان را در شب و روز، پنهانی و آشکارا، [در راه خدا] ص:
324 مصرف میکنند پس پاداش آنان نزد پروردگارشان براي آنان خواهد بود. و هیچ ترسی بر آنان نیست و نه آنان اندوهگین
میشوند. شأن نزول: در روایات شیعه و اهل سنت چنین حکایت شده که علی علیه السلام یک درهم در روز و یک درهم در شب
و اقسام بخشش و پیامدهاي آن را «1» . و درهمی آشکار و درهمی پنهانی در راه خدا بخشید. بدین مناسبت آیهي فوق نازل شد
ولی «2» ، شرح داد. نکتهها و اشارهها: 1. آیهي فوق به منزلهي جمعبندي چهارده آیهي قبل است که دربارهي انفاق سخن میگفتند
شأن نزول آن موجب انحصار آیه در یک مورد نمیشود. این آیه اگر چه در مورد حضرت علی علیه السلام نازل شده است، ولی
یک حکم کلّی را در مورد اقسام، کیفیتها و پیامدهاي بخشش بیان میکند؛ پس پاداش مطرح شده در آیه شامل هر کسی که به
آیه عمل کند، میشود. 2. ترس انسان از آینده و اندوه از دست دادن ثروت، یکی از موانع بخشش است، مگر آنکه انسان از طرفی
به وعدههاي الهی ایمان داشته باشد و از طرف دیگر، آثار اجتماعی انفاق را بداند. در این صورت است که از آیندهي خویش
نمیترسد و براي از دست دادن قسمتی از ثروت خویش اندوهناك نمیشود؛ زیرا میداند که پروردگار او را از برکات فردي و
3. در یک «1» . اجتماعی و اخلاقی ص: 325 انفاق در این جهان و جهان آخرت بهرهمند خواهد کرد
جمع بندي آثار بخشش و انفاق عبارت است از: نزدیکی به خدا، ایجاد محبت، شکوفایی روح سخاوت، تکامل اخلاقی انسان، کم
شدن اختلافات طبقاتی و تعدیل ثروت و عدالت اجتماعی. 4. توجه به مسألهي انفاق و بخشش در اسلام، به معناي گداپروري
نیست؛ زیرا از طرفی گدایان غیرنیازمند مذمت شدهاند و از طرف دیگر، میتوانیم نیازمندان واقعی را شناسایی کنیم و یا از طریق
. مؤسسات خیریه این کار را انجام دهیم و یا اینکه به جاي دادن پول، ابزار کار در اختیار نیازمندان بگذاریم تا توانگر شوند. 5
انفاق پیامدهاي روانی براي شخص بخشنده دارد و موجب امنیت، آرامش وجدان و رفع اندوه او میشود؛ چون بخشش گناهان را
پاك و عذاب دوزخ را دور میسازد. آري، انفاق بیش از آنکه کمک به نیازمندان باشد، کمک به شخص بخشنده است و
بهداشت روانی او را تأمین میسازد و تکامل معنوي و روحی او را تحقق میبخشد و پاداشی نزد خدا براي او ذخیره میکند.
. آموزهها و پیامها: 1. بخشش به بینوایان، بهداشت روانی شما را تأمین میکند. 2. با انفاق، اندوه و ترس را از خود دور سازید. 3
انفاق به هر صورت و در هر زمان صورت پذیرد، مطلوب است و نزد خدا پاداش دارد.